یلدایی به وسعت اقوام رنگارنگ خراسان شمالی

یلدا را می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست، در شب یلدا خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد می‌آیند و در سرمای آغازین زمستان دور کرسی می‌نشینند و تا نیمه‌شب میوه و آجیل می‌خورند و به فال حافظ گوش می‌سپارند و شاهنامه می‌خوانند.

جشن‌ها و شب نشینی هایی که در این شب توسط مردم منطقه برگزار می‌شود یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا به امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه ای در نزد عامه مردم پیدا کرده است.

شبی که برای تمام مردم خراسان شمالی از کوچک و بزرگ، پیر و جوان و زن و مرد خاطرات فراوانی را زنده می‌کند، میوه هایی که مردمان این خطه از تابستان آونگ و به نخ می کشند تا برای این شب حفظ شود از تاریکی پستوی انبارها و مطبخ ها خارج و گوشت گوسفندان پرواری قورمه می شود تا در این شب استفاده شود.

تخم هندوانه و خربزه که از تابستان جمع شده بود همراه با مغز دانه های بادام و زردآلو بو داده می شود، گردو و کشمش آماده و نخودچی در کنار آن ها میوه های خشک شده زردآلو، هلو، آلو و لوشی خشک شده در سینی های بزرگ مسی چیده می شد تا آخرین روز پاییز برسد و شب چله جشن گرفته شود.

خلاصه این که اقوام ساکن در شمال خراسان آنروز و خراسان شمالی امروزی، هر چه در تابستان کِشته بودند بر سر خوان شب چله می گذاشتند تا این شب های بلند را با انوار نخستین روز زمستان پیوند دهند.

«چله برون»

شب “یلدا” یا همان “شب چله” برای دخترانی که به تازگی ازدواج کرده‌اند و یا در مراحل نامزدی و عقد به سر می‌برند حال و هوای دیگری دارد و خانواده‌ها برای این نوعروس‌ها خنچه‌ای از میوه و تنقلات هدیه می‌برند.

“چله برون” یکی دیگر از آیین‌ها در میان سرزمین قومیت ها به ویژه آداب و رسوم کهن کرمانج زبان این مرزو بوم است؛ درباره علت مراسم شب چله ای بسیاری معتقدند در گذشته که مانند امروز راه های زیادی برای ارتباط و آشنایی هر چه بیشتر بین خانواده ها نبوده است مراسمی همچون شب یلدا بهانه ای می شد تا خانواده ها ساعت های طولانی در کنار هم بوده و فرصت بیشتری برای صحبت و آشنایی داشته باشند.

شب چله یکی از روش های ابراز ارادت و علاقه خانواده داماد به نو عروس نیز می باشد. به علاوه در قدیم آقا داماد اجازه ملاقات های مکرر عروس خانم را نداشته و فقط در بعضی شب های خاص مثل شب یلدا می توانسته او را ببیند.

لحظه شماری و آماده کردن وسایل پذیرایی، میزبانی از خانواده داماد و مهمان‌های دعوت شده از دغدغه های نوعروسان برای این شب باشکوه است چرا که درصدد هستند شبی خاطره انگیز و بیادماندنی را سپری کنند.

خانواده داماد که در شب یلدا سینی‌هایی را خنچه بندی می‌کنند و انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله را در آن می‌چینند و به خانه عروس می‌برند که این سینی‌ها حاوی انار، هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و هدایایی شامل لباس‌های زمستانه برای عروس است.

کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی در باره این آیین می گوید: یکی از آیین های ویژه منطقه در قومیت کرمانج ها«چله برون، خنچه برون و شب چلگی» است، این آیین زیبا، یه یاد ماندنی و فراموش نشدنی از قدیم الایام بین مردم منطقه مرسوم بوده است.

علی حسین پناه می افزاید: در این آداب و رسوم، خانواده داماد نامزد از چند روز قبل از شب یلدا برای عروسی که در دوران نامزدی است تحفه هایی(هدایا) را می برند که با آداب خاصی همراه است و اجرا می شود.

وی می گوید: عدد هفت در بین کرمانج زبان های منطقه مقدس است و بر این اساس هفت نفر از خانواده داماد سینی یا به اصطلاح مجمع هایی بزرگ که طَبَق مانند است با پارچه قرمز خریداری و پهن شده در کف سینی، ۲ کله قند، لباس، طلا، انواع میوه های متنوع فصل و شیرینی ها به صورت غنچه ای تزیین می شد و به سر گذاشته و به سمت خانه عروس حرکت می کردند.

حسین پناه می افزاید: بین راه خنچه برون همراه با قشمه و دایره، موسیقی محلی، دهل و سرنا همراه بود، زنان با لباس و شال و روسری هایی مخصوص کرمانجی شادی کنان سینی ها را حمل می کنند و مادر عروس ایستاده کنار درب ضمن عرض تبریک و خوش آمدگویی فضا را معطر به عطر و بوی خوش اسپند می کند و دور سر افرادی که هدایا را حمل کردند، می گرداند.

کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی می گوید: پس از آن مادر عروس به افرادی که طبق ها را حمل کردند دستمال ابریشمی یا جوراب هدیه می داد، این مراسم فضای شاد و مفرحی بود که گاها در این دید و بازدیدها اتفاق میمون و خوشایندی از جمله خواستگاری برای فرد جدید انجام می شد.

به گفته وی آیین چله برون در روستاها با تحویل یک راس گوسفند، روغن، پارچه، نقل و شیرینی همراه بود که در راس آن اهدای گوسفند به عنوان گوشت حلال انجام می شد.

این دورهمی بزرگ که کم نظیر است با پیام مسن‌ترین فرد خانواده آغاز شده و بعد از آن حافظ خوانی، بیان خاطرات بزرگان، بیان اهمیت شب یلدا و اجرای موسیقی(سنتور، دوتار، قشمه) نیز انجام می‌شود.

یلدا در بین ترکمنان

ترکمنان مرزنشین خراسان شمالی همانند دیگر خرده فرهنگ ها با رفتن پاییز هزار رنگ و آمدن زمستان سپیدرنگ با آیین های خاصی همانند “پَلوَرلیک”، “یلدایی تازا گلین” و خواندن اشعار مختومقلی شب طولانی سال را سپری می کنند.

این آیین چند هزار ساله در بین ترکمنان مرزنشین خراسان شمالی با طعم آجیل و شیرینی مخصوص؛ “قورقا”، “کونجلی کوکه”، “بیشمه”، “قتلمه” و نواختن موسیقی اصیل با اشعار زیبای مختومقلی فراغی همراه است که همه این ها نمادی از آمادگی برای سپری کردن فصل زمستان با شادکامی است.

سروده‌های مختومقلی فراغی، شاعر پرآوازه ترکمن بدلیل داشتن زبانی گویا و انسان دوستانه چنان بر دل ترکمنان خراسان شمالی نشسته است که با گذشت سال ها آن را سینه‌به‌سینه حفظ کرده اند و بخش جدایی ناپذیری از زندگی این قوم شده است.

این اشعار که به نوعی کلاس های درسی از تاریخ و فرهنگ ترکمن استف به گفته حاج سمندر در بسیاری از مناسبت ها و به ویژه شب یلدا بازخوانی می شود تا همراه با موسیقی دوتار اصیل ترکمن القاءکننده آرامش روح و روان باشد.

آجیل شب یلدا

آجیل مخصوص و همه میوه‌های شب یلدا، جنبه نمادین دارند، بیشتر این میوه‌ها پُردانه هستند (نمادی از برکت‌خیزی و باروری) و سرخ‌رنگ (نمایندگان خورشید) مانند هندوانه، انار و چغندر پخته یا لبو.

آجیل شب یلدا در این منطقه از گذشته‌ها شامل گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر و توت خشک، برنجک و غیره بوده ولی امروزه متأسفانه آجیل‌های مرسوم، بسیار شور هستند و جای خود را به آجیل های قدیم داده اند.

انار به همراه چغندر قند اصلی ترین میوه شب یلدا می‌باشد، چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را به خاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.

در منابع طب سنتی ایران از میوه انار به نام رمّان یاد شده است و در قرآن کریم نیز از آن به عنوان یکی از میوه‌های بهشتی در کنار انگور، زیتون و خرما یاد شده است و بهترین نوع آن بستانی (نوع کشت شده) شیرین رسیده دارای دانه‌های بزرگ و شاداب است.

چغندر نیز دیگر میوه ای است که در بین مردم این خطه طرفداران زیادی دارد و بواسطه گستره کشت این محصول در نواحی خراسان شمالی از دیرباز مورد علاقه مردم بوده است و مردم این خطه معتقدند که چغندر بدلیل کنترل فشار خون می تواند در شب شلوغ یلدا جایگزین مناسبی برای داروهای کنترل فشار خون باشد.

چغندر، تاثیر خوبی بر پایین آوردن فشار خون دارد. از طرف دیگر تاثیر آب چغندر در پایین ماندن فشار خون ماندگار است‌ و زمانی که آب چغندر میل می‌کنید تا ۲۴ ساعت بعد نیازی نیست نگران بالا رفتن فشار خون باشید.

یکی دیگر از میوه‌های شب یلدا هندوانه است که هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه‌های شب یلدا است و رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می‌باشد.

تار نوازی

موسیقی سرزمین خراسان شمالی یکی از غنی ترین انواع موسیقی نواحی است که از لحاظ گستره جغرافیایی، دامنه های شمالی رشته کوه بینالود تا دشت های حاصلخیز بجنورد را در بر می گیرد.

چند فرهنگی بودن این منطقه از ویژگی های منحصر بفرد آن است که موجب شده موسیقی نواحی شمال خراسان از نشانه های ویژه این فرهنگ ها بهره مند شود که از این بین می توان به تاثیرات موسیقایی اقوام مهاجر ترک و کرد در موسیقی شمال خراسان اشاره کرد.

موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب و رسوم نگاه آیینی، بیشترین تاثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته است که این مهم موجب شده موسیقی این منطقه به دو بخش عمده کوهپایه و جلگه ای تقسیم شود.

دوتار شمال خراسان یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور بشمار می رود که بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین جغرافیایی خود را در خود جای داد است .

سرزمین شمال خراسان از لحاظ جغرافیایی شهرهای قوچان ، شیروان ، بجنورد ، اسفراین و درگز را در بر می گیرد همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه ای چند فرهنگی تبدیل کرده است که از داشته های فرهنگ اقوام ترک ، کرد و ترکمن که در این سرزمین ها ساکن هستند بهره می برد .

ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال های دور بر می گردد ، روایت های افسانه ای ، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم نوازی ساز دوتار همراه بوده است و این دوتار نوازی از مهمترین یادگارهایی است که از گذشتگان باقی مانده و در شب یلدا با این سیم های جادویی در خانه های گرم مردم این خطه شورآفرینی می شود.

مردم استان خراسان شمالی از اقوام کرمانج، فارس (تات)، ترک و ترکمن و اقلیت های قومی گوناگون دیگر تشکیل شده و این استان کانون وحدت قومیت ها و مذاهب مختلف است.

خراسان شمالی با یک میلیون نفر جمعیت در شمالشرق کشور واقع شده است.